معرفی شهر
نخستین بار نام بیرجند در اسناد مكتوب در كتاب معجم البلدان، قرن هفتم هجری قمری آمده كه این شهر را از زیباترین بلدیه قهستان معرفی كرده است. همچنین سیاحان و مورخانى چون ماركوپولو ، یاقوت حموی، مقدسی، حمدا… مستوفی و حافظ ابرو در كتابهاى خود از این شهر به نوعی یاد نموده اند. بیرجند مركب از دو جزء«بیر» و «جند» است كه هر دو بخش آن در زبان پارسی باستان واژهاى مستقل و داراى معنا و مفهوم اساطیری و تاریخی میباشد كه این دو جزء باهم معنى «شهرتوفان» یا شهر «صاعقه» را میدهد.كشفیات اخیر باستان شناسان در منطقه بیرجند حاكی از این است كه نواحی مزبور علاوه بر اینكه محل سكونت یا معبر انسانها در پیش از تاریخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى یكی از اقوام كوچ نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته است كه نمونه بارز آن كهن ترین اثر كشف شده بیرجند به نام سنگ نگار لاخ مزار كوچ میباشد كه بر آن نقوش پیش از تاریخ، علائم پیكتوگرافی یا تصویری و كتیبه هاى خط عربی نیز به چشم میخورد.
قرائن و شواهد نشان دهنده این است كه آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده، كه تقریباً تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را دربر داشته است. یادمانهاى تاریخی بیشمار در این شهر، خانه هاى گلی و گنبدی شكل و كوچه هاى پیچ در پیچ، قراولخانه هاى بیدار و كاروانسراهاى پرجنب و جوش حكایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل شناخت گذشته شهر بیرجند با عناصری چون میدانهاى كوچك، آب انبارهاى قدیمی، مساجد و حمامهاى عمومی میسر میگردد. روی هم رفته شهر بیرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.
بيرجند و این همه جاذبه های دیدنی
گنيجينه‌هاي تاريخي بيرجند در دل کوير با چشم اندازهاي زيبا نوروز امسال ميزبان مسافران و گردشگران است.
پويايي و بقاي فرهنگي در آينده نيازمند پيوستگي ميان ديروز، امروز و فرداي ملت‌ها است. امروزه در آغاز هزاره سوم و عصر ارتباطات و جهاني شدن وجه تمايز ملت‌ها از يكديگر، هويت فرهنگي آنها بوده که خود ريشه در ميراث فرهنگي دارد و از اين رو حفظ ميراث فرهنگي براي يك ملت پشتوانه حيات فرهنگي در آينده است.
ايام نوروز فرصت مناسبي براي بازديد مسافران نوروزي از آثار تاريخي و باغهاي كشور از جمله در خراسان جنوبي بوده كه مي‌توان ارگ کلاه فرنگي،باغ رحيم آباد، باغ اکبريه، مدرسه شوکتيه، قلعه پايين شهر، باغ معصوميه، بندهاي دره و اميرشاه، آبشار چهارده، باغ منظريه، ارگ بهارستان، ارگ حاجي آباد، حمام چهاردرخت، باغ اميرآباد، باغ شوکت آباد و بهلگرد و…را از جمله آثار ديدني شهرستان بيرجند نام برد.
ارگ کلاه فرنگي بنايي متفاوت از معماري شهري
ارگ کلاه فرنگي به عنوان دارالحکومه محل حکمراني اميرمعصوم خان بوده که در اواخردوره زنديه احداث شده است. بناي مزبور به طورکلي از نظر فرم معماري با ساير بناهاي شهري متفاوت است.يک حوض در وسط و گنبد با تزئينات مقرنس، رسمي بندي و کاربندي‌هاي زيبا به شکوه آن افزوده است.
قلعه بيرجند دژي تسخيرناپذير
قلعه بر فراز تپه اي طبيعي در خيابان جمهوري اسلامي بيرجند قرار گرفته، نقشه آن به شکل چهار ضلعي با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربي و شرقي است.اين قلعه داراي دو در ورودي در اضلاع شمال و غربي است، مساحت آن حـدود دو هزار و 500 مترمربع است.قلعه همچون دژي تسخيرناپذير بوده که در هنگام محاصره، مردم از طريق راهروهاي زيرزميني با مراكزي همچون ارگ كلاه فرنگي و ارگ بهارستان ارتباط داشته اند.
باغ اکبريه عمارتي باشکوه در دل شهر
در ميان آثار تاريخي بيرجند باغ وعمارت اکبريه بيش از همه نگاه پرسشگرهربيننده اي را به سوي خود جلب مي‌کند تا انسان را بي اختيار وادار به مدح و ستايش طراح و معمار بناي عظيم و باغ باشکوه اکبريه نمايد.باغ و عمارت اكبريه يكي از بناهاي زيبا و تاريخي بيرجند است كه در جنوب شهرستان و در خيابان معلم شهر قرار دارد.
تزئينات آن شامل تالار آينه، ميان خانه و گنبد عرق چين و تزئينات مقرنس، رسمي بندي است و در گروه باغهاي حکومتي به شمار مي‌رود. باغ وعمارت اکبريه در سي و پنچمين اجلاس کميته ميـراث جهاني (ژوئن 2011 – پاريس) در ذيل پرونده ثبت جهاني باغ ايراني در فهرست ميراث جهاني يونسکو به ثبت رسيد.
باغ و عمارت رحيم آباد
مجموعه باغ و عمارت رحيم آباد در شهر بيرجند و در روستايي با همين نام واقع شده است. محوراصلي باغ در حد فاصل دو عمارت و در خط تقارن طولي آن است.اين محور با دوحوض، يک استخر و درختاني در دو سوي مسير از ساير نقاط متمايز شده که خود جلوه اي از الگوي باغ ايراني است.
باغ و عمارت شوکت آباد
مجموعه باغ و عمارت شوکت آباد در فاصله پنج کيلومتري جنوب شرقي بيرجند و در روستاي شوکت آباد واقع شده است و شامل حصار، برج‌هاي ديده باني، سردر ورودي، عمارت اصلي، حوضخانه، عمارت نارنجستان، باغ، اصطبل و فضاهاي خدماتي است. در مجموع بناهاي باغ شوکت آباد به صورت متراکم بوده و در جبهه جنوبي و شرقي باغ احداث شده است.
تداعي چهلستون اصفهان در عمارت معصوميه
مجموعه معصوميه در نزديكي غرب بيرجند در دوره پهلوي احداث شده است كه بارزترين ويژگي اين بنا نوع خاص معماري آن است زيرا اين عمارت به گونه اي طراحي شده كه نماي اصلي عمارت در آب استخر مقابل آن كاملاً بازتاب ميكند به نحوي كه عمارت چهلستون اصفهان را تداعي ميكند.
آميختن روح معماري اروپايي در منظريه
مجموعه ساختمان کنسولياري در داخل باغي مصفا واقع شده و در شيب کوهپايه‌هاي باقران قرار گرفته است. اين بنا بر روي يک صفه به ارتفاع 90 سانتيمتر احداث شده که نماي صفه با آجرهاي ايراني به صورت راسته، تزئين شده است.
کل مجموعه در چهار جهت داراي رواقي با ستون‌هاي قطور مستطيل و مربع است. باتوجه به نحوه ساخت و طرح و نقشه مجموعه مي‌توان گفت که روح معماري اروپايي به همراه عناصر معماري ايراني در اين مجموعه بهم درآميخته است. تاريخ ساخت بنا به دوره پهلوي بازمي گردد.
استان خراسان جنوبی، دارای ۱۱ شهرستان، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر است.
در سال ۱۳۱۶ طبق قانون تقسیمات کشوری و تشکیل استانها و شهرستانها، ولایت قاینات «شهرستان بیرجند» نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید. [۸]
در سال ۱۳۵۸، بخش قائنات از این شهرستان جدا شد و به صورت شهرستان درآمد. همچنین در سال ۱۳۶۸، بخش نهبندان جدا شده و به شهرستان تبدیل شد.[۹] در سال ۱۳۸۱بخش سربیشه [۸] و در سال ۱۳۸۴ بخش درمیان نیز به شهرستان ارتقا یافته و از شهرستان بیرجند جدا شدند. همچنین در آخرین تقسمات کشوری در سال 1390 بخش خوسف از این شهرستان جدا شد.
در حال حاضر این شهرستان دارای یک بخش، ۶ دهستان و ۱ نقطه شهری است.
- مرکزی با جمعیت 259,506 نفر
شهرستان بیرجند به دلیل دوری از مسیر باد های باران آور، عدم وجود ارتفاعات مهمی كه بتواند در تعدیل آب و هوا و جذب نزولات جوی مؤثر واقع شود و مجاورت با كویر لوت در خشك ترین تقسیم بندی اقلیمی خراسان قرار دارد . میانگین درجه حرارت در همه نقاط شهرستان به یك اندازه نیست .
به طور کلی بیرجند به تبعیت از وضعیت پستی و بلندی ها دو نوع اقلیم دارد:
- اقلیم گرم و خشك شامل مناطق دشت و حاشیه شهرستان .
- اقلیم خشك و ملایم كه در بخش های مرتفع شمالی و مركزی شهرستان (رشته كوههای باغران و مؤمن آباد) مشاهده می شود .
فصل گرم بیرجند طولانی است و ماههای خرداد، تیر و مرداد را در بر می گیرد و ایام سرد سال شامل ماههای آذر، دی و بهمن می باشد . متوسط بارندگی سالانه 167 میلیمتر است كه بیشترین میزان آن مربوط به فصول زمستان و بهار می باشد . دره های واقع در رشته كوههای منطقه از جمله رشته كوه باغران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود.
شهرستان بیرجند با 140 كیلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت این شهرستان 34893 كیلومترمربع و مركز آن شهر بیرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقیقه طول جغرافیایى و 32 درجه و 53 دقیقه عرض جغرافیایى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دریا قرار گرفته است.
بیرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و دره هاى عمیق و حاصلخیزى وجود داردكوه هاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب ، كوه شاه در غرب (حاشیه كویر) ، رشته كوه مؤمن آباد. آب و هواى این شهرستان بیابانى و نیمه بیابانى است. در شهرستان بیرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلی و مسیل میباشند.این شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزی، خوسف، درمیان، سربیشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهری میباشد .
خراسان جنوبی مهد تربیت فرزانگان، مشاهیر و مفاخر بی‌شماری است که هر کدام در عصر و زمان خود در زمره مشاهیر و مفاخر بزرگ کشور محسوب شده و حتی آوازه برخی از آنها از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رفته و به سایر ممالک جهان رسیده است
آیت‌الله شیخ محمدباقر گازاری، دکتر محمدابراهیم آیتی، آیت‌الله تهامی، علامه سید غلامرضا سعیدی، آیت‌الله شیخ محمدحسین ضیاء آیتی، علامه سید محمد فرزان، آیت‌الله شیخ هادی هادوی، آیت‌الله سید مهدی عبادی(ابوالشهیدین)، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، دکتر غلامحسین شکوهی، علامه فاضل تونی، استاد احمد احمدی‌بیرجندی، دکتر محمدحسن گنجی و دکتر کاظم معتمدنژاد را می‌توان به عنوان تنها تعدادی از این شخصیت‌ها نام برد که هر کدام در روزگار خود از بزرگان علم و معرفت کشور بوده یا هستند
بنگاه مستقل خیریه آبلوله :
بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند از جمله بزرگترین موسسات وقف عام در استان خراسان جنوبی و شاید ایران می باشد که در تامین آب به عنوان یکی از حیاتی ترین ماده مورد نیاز مردم شهر بیرجند نقش بسزایی داشته است . اين بنگاه، اولين سازمان آبرساني در ايران است كه در سال 1302 در شهر بيرجند شروع به فعاليت كردهاست. چگونگي شكل گيري و برپايي بنگاه آب لوله و بخشهاي سازماني آن به شرح ذيل مي‌باشد:
برپايي و تأسيس :
در روزگاران گذشته براي تأمين آب شهر بيرجند، آب انبارهايي توسط افراد خير و نيكوكار ساخته شده بود كه ازآب قنوات و آباديهاي دامنه كوه باقران پر مي‌گشت و تنها منبع تأمين آب شرب اهالي در تابستان به حساب مي‌آمد. در سال 1302 هجری شمسی 30 نفر از خیرین بیرجند برای رفع مشکل آب شرب شهرتصمیم به خرید روستایی به نام علی آباد روی سینه گرفته و تا سال 1328 جمعاٌ 1220 سهم از 1440 سهم مالکیت آب و اراضی این روستا و دشت کاوه را خریداری و وقف بر تامین آب شرب شهر نمودند . انتقال آب این روستا به شهر به وسیله لوله های چدنی و به طول 9 کیلومتر انجام گرفته که این لوله ها بخشی از هندوستان خریداری و به وسیله شتر از راه کویر به بیرجند حمل شد و مقداری نیز از کمپ انگلیسی ها از سفیدابه به بیرجند منتقل گردید. برای اینکه این صدقه جاریه پایدار بماند خیرین مورد بحث با تاسیس موسسه ای به نام بنگاه مستقل آب لوله بیرجند اقدام به تدوین اساس نامه ای نموده و آن را در قالب یک شرکت وقفی عام به شماره یک در سال 1327 به ثبت رسانده و در ماده 8 اساس نامه وقفیت ان مورد تاکید قرار گرفته است . استفاده از آب انبارها به علت بهداشتي نبودن آنها سبب شيوع انواع بيماريها مي‌گرديد. لذا در زماني كه هنوز هيچ يك ازشهرهاي ايران داراي آب لوله كشي نبود، اولين انديشه‌هاي لوله كشي و آبرساني بهداشتي در بيرجند جوانه زد. اين دوران‌مقارن با پايان جنگ جهاني اول بود و لوله‌هايي كه ارتش انگلستان براي لوله كشي اردوگاههاي نظامي خود به منطقه سفيدانه‌واقع در 250 كيلومتري بيرجند و نقاط ديگر آورده بودند و بلااستفاده باقي مانده بود، براي استفاده در اين طرح مورد توجه‌قرار گرفت. براي تأمين آب مورد نياز نيز بعضي از مالكين قريه علي‌آباد سهم خود را از قنات علي‌آباد واگذار نمودند وهمچنين براي فراهم نمودن سرمايه، تقريباً تمامي متمولين شهر گرد هم آمده و هر كسي به فراخور تمكن مالي خود مبلغي‌كمک نمود.
اهداف :
غرض از تشكيل بنگاه، اداره امور مربوط به حفظ و نگهداري مسير لوله‌هاي آب بيرجند و نيز توسعه شبكه لوله‌كشي اين‌شهر بمنظور بهره‌مندي عمومي سكنه شهر، عنوان ميكند.
مؤسسين : تركيب هيئت مؤسسين بنگاه، شامل گروهي 30 نفر شامل روحانيون طراز اول، متمولين بازار و سياستمداران وقت ازجمله نماينده منطقه و تعدادي از فرهنگيان بود.
اولین شیرینی پز نان لوله :
مادر رمضان معروف به سكينه تلوسك نام اولين شيريني پز نان لوله در بيرجند است . گفته شده كه او در خانه ي يكي از ثروتمندان شهر پيش خدمتي مي كرده آن خانواده قالب اين شيريني را از روس آورده بودند و سكينه هم چون در اين خانه كار مي كرده پس به مرور زمان كار با اين قالب و طرز تهيه اين شيريني را مي آموزد . بنا به وصيت زن خانه پس از مرگش قالب را به سكينه مي دهند تا از آن استفاده كند .پس از آن او به خانه هاي مردم مي رفت , و براي آنها نان لوله مي پخت و از اين راه درآمد خوبي هم داشت .گويا براي اينكه كسي ازروي اين قالب براي خودش نسازد , هيچ وقت اين قالب را از خودش دور نمي ساخت و آن را به كسي نمي داد . و در پايان هم توسط چراغ پريموس سوخت و كتاب زندگيش بسته شد .
اولین سینماهای بیرجند :
اولین سینما در بیرجند در سال 1292 شمسی , توسط آقای محمد رضا صمصام الدوله حاکم زابل ساخته شد . این سینما از برق کارخانه ای بنام “مارشال” استفاده می کرد و به نمایش فیلم های صامت می پرداخت. دومین سینما در سال 1340 در میدان مرکزی بیرجند توسط آقای محمد رضا فریدونیان , تاسیس گردید که بعد ها به سینما فردوسی شهرت یافت . سومین سینما در سال 1345 توسط آقایان رضا کاشانی و احمد خزائنی بنام سینما پارس دایر گردید که در حال حاضر به سینما قدس مشهور می باشد .در حال حاضر سینما های فردوسی و قدس زیر نظر بنیاد مستضعفان خدمات خود را ارائه می دهند .
