معرفی شهر
تاریخچه
نخستین بار نام بیرجند در اسناد مکتوب در کتاب معجم البلدان، قرن هفتم هجری قمری آمده که این شهر را از زیباترین بلدیه قهستان معرفی کرده است. همچنین سیاحان و مورخانى چون مارکوپولو ، یاقوت حموی، مقدسی، حمدا… مستوفی و حافظ ابرو در کتابهاى خود از این شهر به نوعی یاد نموده اند. بیرجند مرکب از دو جزء«بیر» و «جند» است که هر دو بخش آن در زبان پارسی باستان واژهاى مستقل و داراى معنا و مفهوم اساطیری و تاریخی می‌باشد که این دو جزء باهم معنى «شهرتوفان» یا شهر «صاعقه» را میدهد.کشفیات اخیر باستان شناسان در منطقه بیرجند حاکی از این است که نواحی مزبور علاوه بر اینکه محل سکونت یا معبر انسانها در پیش از تاریخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى یکی از اقوام کوچ نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته است که نمونه بارز آن کهن ترین اثر کشف شده بیرجند به نام سنگ نگار لاخ مزار کوچ می‌باشد که بر آن نقوش پیش از تاریخ، علائم پیکتوگرافی یا تصویری و کتیبه هاى خط عربی نیز به چشم میخورد.
قرائن و شواهد نشان دهنده این است که آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده، که تقریباً تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را دربر داشته است. یادمانهاى تاریخی بیشمار در این شهر، خانه هاى گلی و گنبدی شکل و کوچه هاى پیچ در پیچ، قراولخانه هاى بیدار و کاروانسراهاى پرجنب و جوش حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل شناخت گذشته شهر بیرجند با عناصری چون میدانهاى کوچک، آب انبارهاى قدیمی، مساجد و حمامهاى عمومی میسر میگردد. روی هم رفته شهر بیرجند داراى ۱۹ محله معتبر و مهم بوده است.
آثار تاریخی
بیرجند و این همه جاذبه های دیدنی
گنیجینه‌های تاریخی بیرجند در دل کویر با چشم اندازهای زیبا نوروز امسال میزبان مسافران و گردشگران است.
پویایی و بقای فرهنگی در آینده نیازمند پیوستگی میان دیروز، امروز و فردای ملت‌ها است. امروزه در آغاز هزاره سوم و عصر ارتباطات و جهانی شدن وجه تمایز ملت‌ها از یکدیگر، هویت فرهنگی آنها بوده که خود ریشه در میراث فرهنگی دارد و از این رو حفظ میراث فرهنگی برای یک ملت پشتوانه حیات فرهنگی در آینده است.
ایام نوروز فرصت مناسبی برای بازدید مسافران نوروزی از آثار تاریخی و باغهای کشور از جمله در خراسان جنوبی بوده که می‌توان ارگ کلاه فرنگی،باغ رحیم آباد، باغ اکبریه، مدرسه شوکتیه، قلعه پایین شهر، باغ معصومیه، بندهای دره و امیرشاه، آبشار چهارده، باغ منظریه، ارگ بهارستان، ارگ حاجی آباد، حمام چهاردرخت، باغ امیرآباد، باغ شوکت آباد و بهلگرد و…را از جمله آثار دیدنی شهرستان بیرجند نام برد.
ارگ کلاه فرنگی بنایی متفاوت از معماری شهری
ارگ کلاه فرنگی به عنوان دارالحکومه محل حکمرانی امیرمعصوم خان بوده که در اواخردوره زندیه احداث شده است. بنای مزبور به طورکلی از نظر فرم معماری با سایر بناهای شهری متفاوت است.یک حوض در وسط و گنبد با تزئینات مقرنس، رسمی بندی و کاربندی‌های زیبا به شکوه آن افزوده است.
قلعه بیرجند دژی تسخیرناپذیر
قلعه بر فراز تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته، نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی است.این قلعه دارای دو در ورودی در اضلاع شمال و غربی است، مساحت آن حـدود دو هزار و ۵۰۰ مترمربع است.قلعه همچون دژی تسخیرناپذیر بوده که در هنگام محاصره، مردم از طریق راهروهای زیرزمینی با مراکزی همچون ارگ کلاه فرنگی و ارگ بهارستان ارتباط داشته اند.
باغ اکبریه عمارتی باشکوه در دل شهر
در میان آثار تاریخی بیرجند باغ وعمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگرهربیننده ای را به سوی خود جلب میکند تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و معمار بنای عظیم و باغ باشکوه اکبریه نماید.باغ و عمارت اکبریه یکی از بناهای زیبا و تاریخی بیرجند است که در جنوب شهرستان و در خیابان معلم شهر قرار دارد.
تزئینات آن شامل تالار آینه، میان خانه و گنبد عرق چین و تزئینات مقرنس، رسمی بندی است و در گروه باغهای حکومتی به شمار می‌رود. باغ وعمارت اکبریه در سی و پنچمین اجلاس کمیته میـراث جهانی (ژوئن ۲۰۱۱ – پاریس) در ذیل پرونده ثبت جهانی باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
باغ و عمارت رحیم آباد
مجموعه باغ و عمارت رحیم آباد در شهر بیرجند و در روستایی با همین نام واقع شده است. محوراصلی باغ در حد فاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن است.این محور با دوحوض، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه ای از الگوی باغ ایرانی است.
باغ و عمارت شوکت آباد
مجموعه باغ و عمارت شوکت آباد در فاصله پنج کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و در روستای شوکت آباد واقع شده است و شامل حصار، برج‌های دیده بانی، سردر ورودی، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت نارنجستان، باغ، اصطبل و فضاهای خدماتی است. در مجموع بناهای باغ شوکت آباد به صورت متراکم بوده و در جبهه جنوبی و شرقی باغ احداث شده است.
تداعی چهلستون اصفهان در عمارت معصومیه
مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند در دوره پهلوی احداث شده است که بارزترین ویژگی این بنا نوع خاص معماری آن است زیرا این عمارت به گونه ای طراحی شده که نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن کاملاً بازتاب میکند به نحوی که عمارت چهلستون اصفهان را تداعی میکند.
آمیختن روح معماری اروپایی در منظریه
مجموعه ساختمان کنسولیاری در داخل باغی مصفا واقع شده و در شیب کوهپایه‌های باقران قرار گرفته است. این بنا بر روی یک صفه به ارتفاع ۹۰ سانتیمتر احداث شده که نمای صفه با آجرهای ایرانی به صورت راسته، تزئین شده است.
کل مجموعه در چهار جهت دارای رواقی با ستون‌های قطور مستطیل و مربع است. باتوجه به نحوه ساخت و طرح و نقشه مجموعه می‌توان گفت که روح معماری اروپایی به همراه عناصر معماری ایرانی در این مجموعه بهم درآمیخته است. تاریخ ساخت بنا به دوره پهلوی بازمی گردد.
تقسیمات استانی
استان خراسان جنوبی، دارای ۱۱ شهرستان، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر است.
در سال ۱۳۱۶ طبق قانون تقسیمات کشوری و تشکیل استانها و شهرستانها، ولایت قاینات «شهرستان بیرجند» نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید. [۸]
در سال ۱۳۵۸، بخش قائنات از این شهرستان جدا شد و به صورت شهرستان درآمد. همچنین در سال ۱۳۶۸، بخش نهبندان جدا شده و به شهرستان تبدیل شد.[۹] در سال ۱۳۸۱بخش سربیشه [۸] و در سال ۱۳۸۴ بخش درمیان نیز به شهرستان ارتقا یافته و از شهرستان بیرجند جدا شدند. همچنین در آخرین تقسمات کشوری در سال ۱۳۹۰ بخش خوسف از این شهرستان جدا شد.
در حال حاضر این شهرستان دارای یک بخش، ۶ دهستان و ۱ نقطه شهری است.
- مرکزی با جمعیت ۲۵۹,۵۰۶ نفر
وضعیت اقلیمی
شهرستان بیرجند به دلیل دوری از مسیر باد های باران آور، عدم وجود ارتفاعات مهمی که بتواند در تعدیل آب و هوا و جذب نزولات جوی مؤثر واقع شود و مجاورت با کویر لوت در خشک ترین تقسیم بندی اقلیمی خراسان قرار دارد . میانگین درجه حرارت در همه نقاط شهرستان به یک اندازه نیست .
به طور کلی بیرجند به تبعیت از وضعیت پستی و بلندی ها دو نوع اقلیم دارد:
- اقلیم گرم و خشک شامل مناطق دشت و حاشیه شهرستان .
- اقلیم خشک و ملایم که در بخش های مرتفع شمالی و مرکزی شهرستان (رشته کوههای باغران و مؤمن آباد) مشاهده می شود .
فصل گرم بیرجند طولانی است و ماههای خرداد، تیر و مرداد را در بر می گیرد و ایام سرد سال شامل ماههای آذر، دی و بهمن می باشد . متوسط بارندگی سالانه ۱۶۷ میلیمتر است که بیشترین میزان آن مربوط به فصول زمستان و بهار می باشد . دره های واقع در رشته کوههای منطقه از جمله رشته کوه باغران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود.
موقعیت جغرافیایی
شهرستان بیرجند با ۱۴۰ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به کشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت این شهرستان ۳۴۸۹۳ کیلومترمربع و مرکز آن شهر بیرجند مى باشد که در ۵۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول جغرافیایى و ۳۲ درجه و ۵۳ دقیقه عرض جغرافیایى ودر ارتفاع ۱۴۷۰ مترى از سطح دریا قرار گرفته است.
بیرجند شهرستانى کوهستانى است و در آن کوهها و دره هاى عمیق و حاصلخیزى وجود داردکوه هاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته کوه باقران در جنوب ، کوه شاه در غرب (حاشیه کویر) ، رشته کوه مؤمن آباد. آب و هواى این شهرستان بیابانى و نیمه بیابانى است. در شهرستان بیرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها که به «کال» معروفند، عموماً فصلی و مسیل میباشند.این شهرستان در حال حاضر داراى ۴ بخش مرکزی، خوسف، درمیان، سربیشه، ۱۹ دهستان و ۴ نقطه شهری می‌باشد .
مفاخر شهر بیرجند
خراسان جنوبی مهد تربیت فرزانگان، مشاهیر و مفاخر بی‌شماری است که هر کدام در عصر و زمان خود در زمره مشاهیر و مفاخر بزرگ کشور محسوب شده و حتی آوازه برخی از آنها از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رفته و به سایر ممالک جهان رسیده است
آیت‌الله شیخ محمدباقر گازاری، دکتر محمدابراهیم آیتی، آیت‌الله تهامی، علامه سید غلامرضا سعیدی، آیت‌الله شیخ محمدحسین ضیاء آیتی، علامه سید محمد فرزان، آیت‌الله شیخ هادی هادوی، آیت‌الله سید مهدی عبادی(ابوالشهیدین)، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، دکتر غلامحسین شکوهی، علامه فاضل تونی، استاد احمد احمدی‌بیرجندی، دکتر محمدحسن گنجی و دکتر کاظم معتمدنژاد را می‌توان به عنوان تنها تعدادی از این شخصیت‌ها نام برد که هر کدام در روزگار خود از بزرگان علم و معرفت کشور بوده یا هستند
اولین های شهر
بنگاه مستقل خیریه آبلوله :
بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند از جمله بزرگترین موسسات وقف عام در استان خراسان جنوبی و شاید ایران می باشد که در تامین آب به عنوان یکی از حیاتی ترین ماده مورد نیاز مردم شهر بیرجند نقش بسزایی داشته است . این بنگاه، اولین سازمان آبرسانی در ایران است که در سال ۱۳۰۲ در شهر بیرجند شروع به فعالیت کردهاست. چگونگی شکل گیری و برپایی بنگاه آب لوله و بخشهای سازمانی آن به شرح ذیل می‌باشد:
برپایی و تأسیس :
در روزگاران گذشته برای تأمین آب شهر بیرجند، آب انبارهایی توسط افراد خیر و نیکوکار ساخته شده بود که ازآب قنوات و آبادیهای دامنه کوه باقران پر می‌گشت و تنها منبع تأمین آب شرب اهالی در تابستان به حساب می‌آمد. در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی ۳۰ نفر از خیرین بیرجند برای رفع مشکل آب شرب شهرتصمیم به خرید روستایی به نام علی آباد روی سینه گرفته و تا سال ۱۳۲۸ جمعاٌ ۱۲۲۰ سهم از ۱۴۴۰ سهم مالکیت آب و اراضی این روستا و دشت کاوه را خریداری و وقف بر تامین آب شرب شهر نمودند . انتقال آب این روستا به شهر به وسیله لوله های چدنی و به طول ۹ کیلومتر انجام گرفته که این لوله ها بخشی از هندوستان خریداری و به وسیله شتر از راه کویر به بیرجند حمل شد و مقداری نیز از کمپ انگلیسی ها از سفیدابه به بیرجند منتقل گردید. برای اینکه این صدقه جاریه پایدار بماند خیرین مورد بحث با تاسیس موسسه ای به نام بنگاه مستقل آب لوله بیرجند اقدام به تدوین اساس نامه ای نموده و آن را در قالب یک شرکت وقفی عام به شماره یک در سال ۱۳۲۷ به ثبت رسانده و در ماده ۸ اساس نامه وقفیت ان مورد تاکید قرار گرفته است . استفاده از آب انبارها به علت بهداشتی نبودن آنها سبب شیوع انواع بیماریها می‌گردید. لذا در زمانی که هنوز هیچ یک ازشهرهای ایران دارای آب لوله کشی نبود، اولین اندیشه‌های لوله کشی و آبرسانی بهداشتی در بیرجند جوانه زد. این دوران‌مقارن با پایان جنگ جهانی اول بود و لوله‌هایی که ارتش انگلستان برای لوله کشی اردوگاههای نظامی خود به منطقه سفیدانه‌واقع در ۲۵۰ کیلومتری بیرجند و نقاط دیگر آورده بودند و بلااستفاده باقی مانده بود، برای استفاده در این طرح مورد توجه‌قرار گرفت. برای تأمین آب مورد نیاز نیز بعضی از مالکین قریه علی‌آباد سهم خود را از قنات علی‌آباد واگذار نمودند وهمچنین برای فراهم نمودن سرمایه، تقریباً تمامی متمولین شهر گرد هم آمده و هر کسی به فراخور تمکن مالی خود مبلغی‌کمک نمود.
اهداف :
غرض از تشکیل بنگاه، اداره امور مربوط به حفظ و نگهداری مسیر لوله‌های آب بیرجند و نیز توسعه شبکه لوله‌کشی این‌شهر بمنظور بهره‌مندی عمومی سکنه شهر، عنوان میکند.
مؤسسین : ترکیب هیئت مؤسسین بنگاه، شامل گروهی ۳۰ نفر شامل روحانیون طراز اول، متمولین بازار و سیاستمداران وقت ازجمله نماینده منطقه و تعدادی از فرهنگیان بود.
اولین شیرینی پز نان لوله :
مادر رمضان معروف به سکینه تلوسک نام اولین شیرینی پز نان لوله در بیرجند است . گفته شده که او در خانه ی یکی از ثروتمندان شهر پیش خدمتی می کرده آن خانواده قالب این شیرینی را از روس آورده بودند و سکینه هم چون در این خانه کار می کرده پس به مرور زمان کار با این قالب و طرز تهیه این شیرینی را می آموزد . بنا به وصیت زن خانه پس از مرگش قالب را به سکینه می دهند تا از آن استفاده کند .پس از آن او به خانه های مردم می رفت , و برای آنها نان لوله می پخت و از این راه درآمد خوبی هم داشت .گویا برای اینکه کسی ازروی این قالب برای خودش نسازد , هیچ وقت این قالب را از خودش دور نمی ساخت و آن را به کسی نمی داد . و در پایان هم توسط چراغ پریموس سوخت و کتاب زندگیش بسته شد .
اولین سینماهای بیرجند :
اولین سینما در بیرجند در سال ۱۲۹۲ شمسی , توسط آقای محمد رضا صمصام الدوله حاکم زابل ساخته شد . این سینما از برق کارخانه ای بنام “مارشال” استفاده می کرد و به نمایش فیلم های صامت می پرداخت. دومین سینما در سال ۱۳۴۰ در میدان مرکزی بیرجند توسط آقای محمد رضا فریدونیان , تاسیس گردید که بعد ها به سینما فردوسی شهرت یافت . سومین سینما در سال ۱۳۴۵ توسط آقایان رضا کاشانی و احمد خزائنی بنام سینما پارس دایر گردید که در حال حاضر به سینما قدس مشهور می باشد .در حال حاضر سینما های فردوسی و قدس زیر نظر بنیاد مستضعفان خدمات خود را ارائه می دهند .
