تاریخچه شهر بیرجند

نخستین بار نام بیرجند در اسناد مکتوب در کتاب معجم‏ البلدان، قرن هفتم هجری قمری آمده که این شهر را از زیباترین بلدیه قهستان معرفی کرده است. همچنین سیاحان و مورخانى چون مارکوپولو ، یاقوت حموی، مقدسی، حمدا… مستوفی و حافظ ابرو در کتابهاى خود از این شهر به نوعی یاد نموده ‏اند. بیرجند مرکب از دو جزء«بیر» و «جند» است که هر دو بخش آن در زبان پارسی باستان واژه‏اى ‏مستقل و داراى معنا و مفهوم اساطیری و تاریخی‏ می‏باشد که این دو جزء باهم معنى «شهرتوفان» یا شهر «صاعقه» را می‏دهد.کشفیات اخیر باستان‏ شناسان در منطقه بیرجند حاکی از این است که نواحی مزبور علاوه بر اینکه محل سکونت یا معبر انسانها در پیش از تاریخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى یکی از اقوام کوچ ‏نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته است که نمونه بارز آن کهن‏ ترین اثر کشف شده بیرجند به نام سنگ‏ نگار لاخ مزار کوچ می‏باشد که بر آن نقوش پیش از تاریخ، علائم پیکتوگرافی یا تصویری و کتیبه‏ هاى خط عربی نیز به چشم می‏خورد.
قرائن و شواهد نشان‏ دهنده این است که آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده، که تقریباً تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را دربر داشته است. یادمانهاى تاریخی بی‏شمار در این شهر، خانه ‏هاى گلی و گنبدی شکل و کوچه‏ هاى پیچ در پیچ، قراولخانه‏ هاى بیدار و کاروانسراهاى پرجنب و جوش حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل شناخت گذشته شهر بیرجند با عناصری چون میدانهاى کوچک، آب‏ انبارهاى قدیمی، مساجد و حمام‏هاى عمومی میسر می‏گردد. روی‏ هم رفته شهر بیرجند داراى ۱۹ محله معتبر و مهم بوده است.